بزرگان و نام آوران زرتشتی
زنده یاد «موبد فیروزآذرگشسب»
گردآوری و نگارش: فرید شولیزاده
زنده‌یاد «موبد فیروزآذرگشسب» فرزند «دستورنامدار دستورشهریار» در دهم بهمن‌ماه ۱۲۹۲خورشیدی در شهر «یزد» دیده به جهان گشود. تحصیلات ابتدایی را در یزد و تهران به پایان رساند، سپس در سال۱۳۰۷خورشیدی با هزینه کنکاش موبدان یزد همراه با زنده‌یاد «موبد رستم‌شهزادی» به منظور کسب آموزش‌های عالیه در زمینه‌ی دین و فرهنگ زرتشتی و چیرگی کامل بر زبان‌های اوستایی، سنسکریت، پهلوی، پازند، انگلیسی و گفتمان‌های تطبیقی ادیان، به مرکز عالی پژوهش‌های دینی «کاما آتورنان» در هندوستان که دانشکده و پژوهشگاهی است ویژه تربیت موبدان دانشمند، اعزام شد. تحصیل در این مرکز برجسته‌ی آموزش عالی به دو دوره کلی تقسیم شده است. نخست یک دوره‌ی 3ساله که هدف آن تربیت موبدان اوستاخوان است و پس از آن یک دوره‌ی تکمیلی ویژه 4تا5 ساله تخصصی که در پایان فراگیری این دوره آموزشی، دانشجو با مدرک ممتاز «موبد دانشمند» فارغ‌التحصیل می‌شود.
ایشان در دوره‌ی آموزش از محضر اساتیدی بزرگ و نام‌آور چون «دستور دکتر ایرج‌جهانگیر تاراپوروالا»، «دستور دکتر سهراب بُلسارا» و «دستور دکتر مانکجی نوشیروانجی دهالا» بهره‌مند شدند. پس از پایان تحصیل در دانش‌سرای دینی «کاما‌آتورنان» و بازگشت به میهن، ایشان به‌عنوان موبدی‌دانشمند کمر خدمت به دین و فرهنگ زرتشتی و هازمان زرتشتیان گماردند. ضعف‌های پژوهشی و تهی بودن از معنویت ترجمه‌های خاورشناسان غربی از گاتها، این انگیزش را در «موبد فیروزآذرگشسب» ایجاد کرد که خود پای در این راه گذارد و به ترجمه‌ی دقیق و موشکافانه‌ی این سرودهای مینوی، کمر همت گمارد. ایشان دراین‌باره در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسند: «موضوعی که موجب شد تا نگارنده به ترجمه گاتها اقدام کند، این بود که می‌دیدم در ترجمه‌ی اوستاشناسان خارجی آن روحانیت و معنویت ژرفی که در واژه‌ها و عبارات و متن اوستایی این کتاب آسمانی نهفته است، روشن نگردیده و در نتیجه خواننده مفهوم واقعی و بزرگی مقام این تعالیم را در نیافته و اهمیت آن را کمتر درک می‌نمود.» ایشان در بخشی دیگر از مقدمه ادامه می‌دهند: «در بدو امر خیال داشتم ترجمه‌ی انگلیسی گات‌های روانشاد «دکتر ایرج تاراپوروالا» استاد خود را که با دقت و موشکافی زیادی تهیه و تالیف شده است و نسبت به ترجمه‌ی سایر خاورشناسان غرب بهتر می‌دانستم، به فارسی برگردانم. به‌طور مسلم اینکار در مدت بسیار کوتاهی انجام می‌شد. ولی هنگام ترجمه‌ی کتاب و مقایسه‌ی آن با ترجمه‌ی سایر اوستاشناسان نامی چون: «پروفسور بارتولومه»، «پروفسور میلز»، «دستور کانگا»، «دستور دکتر بُد»، «پروفسور بهرام‌گورانکلساریا»، «پونگار» و روانشاد «استاد پورداوود»، دریافتم که ترجمه‌ی شادروان «دکتر تاراپوروالا» نیز آنطور که باید و شاید منظور نگارنده را برآورده نمی‌سازد. زیرا هدف اصلی نگارنده تنها برگردان انگلیسی به فارسی نبود، بلکه منظور ترجمه‌ای بود که هم با متن اوستایی تطبیق کرده و هم مفهوم واژه‌ها اصالت لغوی و معنوی خود را از دست نداده و در عین حال برای خوانندگان قابل درک و فهم باشد و منظور و مقصود تعالیم الهام شده‌ی پیامبر بهتر درک گردد.» این موشکافی و دقت‌نظر در ترجمه واژه به واژه‌ی گاتها از سوی ایشان در بخشی دیگر از مقدمه نیز مستتر است: «یک مترجم کتاب مذهبی باید از هر لحاظ بی‌نظر و بی‌غرض باشد و احساسات و نظرات خصوصی و مذهبی خود را در نوشته‌ها و ترجمه‌هایش دخالت ندهد تا حقایق بهتر روشن گردد... من در مسیر ترجمه‌ی گاتها هیچگاه از مفهوم لغوی واژه‌ها منحرف نگردیدم و به میل و دلخواه، آنها را تعبیر و تفسیر نکردم...»
در سال ۱۳۳۷خ «موبد فیروزآذرگشسب» نخستین دست‌آورد پژوهش دامنه‌دار خود بر روی گاتها را که یک فرهنگ تطبیقی واژه‌های اوستایی بود، ارائه دادند. این فرهنگ تطبیقی واژگان اوستا به‌همراه آوانویسی واژه‌ها به لاتین و فارسی و برگردان مبسوطی به فارسی پیرامون هریک واژه‌ها بود. همزمان به موازات کار گسترده بر روی متن گات‌های پاک، شاهد ارائه سلسله مقالاتی تخصصی از آن روانشاد در نشریه هوخت دهه‌ی ۳۰ و ۴۰خورشیدی هستیم. جملگی این نوشتارها گویای فرزانگی و ژرف‌نگری ایشان نسبت به متن گات‌هاست. مقالاتی که از سال ۱۳۳۵خ آغاز و در سال‌های ۳۹، ۴۰، ۴۱، ۴۶ و ۴۷ به اوج خود می‌رسد. این سلسله مقالات در سال‌های آخر دهه‌ی ۵۰ تا اوائل دهه‌ی ۶۰ خورشیدی در «پیک‌انجمن موبدان» نیز پی گرفته می‌شود. این نوشتارها از نظر محتوای پژوهشی و آکادمیک در حوزه‌ی مطالعات دین‌زرتشتی، در ترازی ممتاز قرار دارند.
نخستین جلد از پژوهش ارزنده‌ی ایشان بر روی متن گاتها مشتمل بر «اهنود گاتا»(یسناهات۲۸،۲۹،۳۰،۳۱،۳۲،۳۳،۳۴) در سال ۱۳۵۱خ و دفتر دوم مشتمل بر «اشتودگاتا»(یسناهات۴۴،۴۵،۴۶)، سپنتمدگاتا(یسناهات۴۷،۴۸،۴۹،۵۰)، وُهوخشترگاتا(یسناهات51) و وهیشتوایش‌گاتا(یسناهات۵۳) در سال ۱۳۵۹خ به کوشش «انتشارات‌فروهر» به زیور طبع آراسته شد. این انتشارات به ترتیب در سال ۱۳۸۳و۸۴خ در تجدید چاپ دفتر اول و دوم این اثر ارزشمند همت گمارد.
ساختار پژوهشی این کتاب به گونه‌ای است که ترجمه‌ی هر بند از گاتها به‌گونه‌ای مستقل صورت پذیرفته است. برای هر بند نخست آوانوشت اوستایی به خط دین‌دبیره می‌آید، سپس متن اوستایی با نویسه‌ی فارسی برای کسانی که آشنایی با دین‌دبیره ندارند آورده می‌شود، پس از آن آوانوشت آن بند به لاتین آورده شده، آنگاه ترجمه‌ای دقیق و واژه به واژه از آن بند ارائه می‌شود که برای سهولت خوانش آن، متن واژه به واژه برابر آوانویسی‌ها شماره گذاری شده است. سپس ترجمه‌ای آزاد از آن بند ارائه می‌شود تا پیام آن بند از گاتها در اختیار خواننده گذارده شود و پس از آن تفسیری برای روشن‌تر کردن پیام آن بند، در پی ترجمه آزاد آورده می‌شود. در پایان واشکافی هر بند نیز شاهد ارائه شرح و بیان واژگان درون آن بند برای رهیافت به اصل و ریشه‌ی آن واژگان اوستایی هستیم. این شرح واژگان در پایان کتاب نیز به‌صورت یک فرهنگ واژگان جامع همراه با آوانوشت دین‌دبیره، معانی و راهنمای سرچشمه‌ی آن واژه در گاتها دوباره ارائه می‌شود.
پس از چندسال از انتشار این اثر ارزشمند، همزمان با برپایی مراسم یکصدمین سالگرد درگذشت «مانکجی لیمجی هاتریا» توسط کنکاش موبدان آمریکای شمالی، روانشاد «موبد فیروزآذرگشسب» برای آگاهی بیشتر دین‌پژوهان متن ترجمه‌ی آزاد این دو مجلد گاتها را به زبان انگلیسی ترجمه و برای آراستن به زیور چاپ به آن کنکاش تقدیم کرد.
بنا به دعوت آقای اسفندیار موبد از آلمان موبد فیروز آذرگشسب در سال ۱۳۷۱خ به اتفاق خانم توران شهریاری برای مدت ۳۳روز به آلمان مسافرت نمود. در دانشگاه برلین راجع به گاتها و اشوزرتشت و مراسم سدره پوشی سخنرانی کرد و در سال ۱۳۷۲خ از سوی انجمن زرتشتیان لندن برای سخنرانی دعوت شد که در مدت چهل روزی که در لندن بود در هفت جلسه باز هم راجع به اشوزرتشت و گاتها سخنرانی کردند. ایشان به اتفاق موبد اردشیر آذرگشسب و موبد رستم شهزادی در تهران و یزد به آموزش موبدیاران همت گماردند تا در نبود موبدان و دستوران آنان به کارهای دینی مردم بپردازند.
سرانجام در تاریخ پنجم تیرماه ۱۳۷۵خ طومار یک چنین زندگی بزرگ، فعالانه و مفیدی در هم نوردیده شد و موبد دانشمند و فرزانه‌ی گرانقدر «موبد فیروزآذرگشسب» چشم از گیتی فرو بست. باشد که روان پاکش به مینوجهان، بهشت روشن نیکان شاد و آرام باد. ایدون باد.