آتشکده و ارگ و تپه نوشیجان باستانی در ملایر
این تپه در ۲۵ کیلومتری جاده ملایر-همدان بر روی صخره طبیعی مشرف بر
جلگه شورکات قرار گرفته و دارای دیدگاه وسیع و چشم اندازی زیباست که بدون شک در
هزاره اول ق .م بعلت سرسبزی و طراوات خاصی که این جلگه داشته مورد توجه اقوام ماد
قرار گرفته است چیزی که بر اهمیت این تپه می افزاید معماری آن است، چرا که معماری
خاص دوره ماد و پیش از هخامنشیان را برای ما روشن می سازد. با توجه به شواهد و
عناصر معماری کاوش شده از این تپه ماد ها از آن به‌عنوان قلعه نظامی استفاده می
کردند.
این مجموعه که از چند سال پیش یک منطقه نمونه گردشگری معرفی شده است
حدود ۸۰ متر طول ۳۰ متر عرض و بالاترین نقطه فراز تپه نیز حدود ۳۷متر ارتفاع
دارد.آتشکده اول ، تالار ستون دار موسوم به آپادانا،معبد مرکزی یا دومین آتشگاه و
چند اتاق و انبار در کنار حصار و دژ ،از بخش های یافت شده در این مجموعه معماری
مهم تاریخی است.بناهای خشتی موجود در این مجموعه را تنها نمونه سالم بناهای مادی
در کشور می باشد.
طبق بررسی های انجام شده توسط دیوید استروناخ باستان شناس انگلیسی دژ
نوشیجان یکی از قلعه های تدافعی حکومت مرکزی ماد بوده است که برای دفاع از مرزهای
غربی در مقابل هجوم اقوام قدرتمند میان رودان(بین النهرین) از جمله حکومت آشور ساخته
شده است.با این حال وجود دو آتشکده در این مکان موید این مطلب است که علاوه بر
اهداف نظامی ، اعمال مذهبی و نیایش نیز در این مکان صورت می گرفته است.استروناخ در
گزارش های کاووش خود همچنین از چیده شدن آجرهایی در این معبد نوشته که به زعم
او،در دوران متاخر برای در امان ماندن سازه از خسارت مهاجمان صورت گرفته است.همچنین
طبق نظر بررسی های دیوید استروناخ در طی حفاری های بیشتر سه اشکوب (طبقه) برای این
تپه شناسایی شده است .طبقه اول را به مادها و طبقه دوم را به هخامنشیان و طبقه سوم
را به ساسانیان نسبت می دهد.اما طی کاووش های بیشتر توسط باستان شناسان تصور کردند
که بنا یک نیایشگاه مهری است.در این راستا شواهد گویای باستان شناسی و تاریخی
فراوان بدست آمد که نشان داد دین ایرانیان همان دین مهر بوده است.بقایای آثاری که
از این تپه بدست آمده در برگیرنده معماری مادهاست که شامل :
بنای قدیمی جبهه غربی تپه که نخستین آتشگاه است، بقایای یک آتشدان در
جبهه جنوبی نشانگر مراسم نیایش آتش می باشد اتاق معبد به صورت شمالی-جنوبی ساخته
شده است و در بدنه مخروطی شمالی آن سه طاقچه بطور نامحصوص دیده می شود در حاشیه
جنوبی معبد بقایای یک سکوی برجسته وجود دارد که احتمالاً شالوده پایه ستون های
معبد بوده است آخرین تاریخ استفاده از این بنای تاریخی هم زمان با دگرگونی معماری
در این تپه و ایجاد تالار ستون دار در شرق می باشد.
تالار ستون دار (آپادانا) : این تالار بر روی سکوی خشتی قرار گرفته
است تالارهای ستون دار فوق یعنی آپادانا، نودین تپه و تپه نوشیجان با تالارهای
اوراتویی که در آلتین تپه آسیای صغیر بدست آمده قابل مقایسه هستند و احتمالاً تاثیرپذیری
از هنر معماری ((اوراتو)) ساخته شده است.
معبداصلی : شکل معبد به صورت نیم چلیپا بوده و با همان عناصر معماری
دژ ساخته شده است در زاویه شمالی سرسرا پایه آتشدانی وجود دارد که از سه بخش
کاملاً مشخص ساخته شده است باید خاطر نشان کرد این نوع آتشگاه از نظر پلان در اکثر
آتشگاه های دوره ساسانیان بچشم می خورد.