معبد سنگی اسپاخو
معبد سنگی اسپاخو موسوم به آتشکده یا کلیسای اسپاخو منسوب به دوره ساسانی قدیمی ترین بنای ثبت شده این دوره در خراسان
شمالی است.
معبد سنگی
اسپاخو که گاه کلیسا و گاه آتشکده نامیده می شود در کیلومتر ۱۱۵ محور بجنورد به
جنگل گلستان و در ۶۵کیلومتری غرب شهر آشخانه؛ مرکز شهرستان مانه وسملقان بر روی
تپه ای مرتفع در دامنه جنگل های سوزی برگ ارس و در قسمت جنوبي روستای اسپاخو واقع
شده است.
معماری این بنا از ترکیب گنبد و ایوان الگو گرفته است، ترکیبی که
سابقه کهنی در معماری بناهای دوران تاریخی و اسلامی دارد، البته در نظریه ای دیگر
معماری این بنا الگو گرفته از پای فیل مشهور به پافیلی است که از پابرجا ترین نوع
معماری محسوب می شود.
طرح این بنا ترکیبی از یک ایوان با پلان چهار گوش، تالار و یک اتاق
چهار گوش در قسمت شرقی است که ایوان آن به وسیله دهلیز به اتاق قسمت شرق ایوان
مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدی از نوع پوشش های نیمکره ای و قابل مقایسه
با گنبد چهار طاق های ساسانی است. معبد اسپاخو در حقیقت پابرجاترین اثر باستانی
سده های قبل از اسلام در خراسان پهناور دیروز و استانهای خراسان شمالی، رضوی و
جنوبی امروز است که از نظر تاریخی اهمیت ویژه ای دارد.
با وجود اینکه معبد اسپاخو را به عنوان کلیسا نیز می نامند اما وجود
آتشدان و حفره هایی در سقف برای خروج دود و... این احتمال را که این معبد توسط
زرتشتیان ساخته شده باشد را قوی تر می کند.
در اطراف این بنا و روستای اسپاخو بر روی تپه ای قبرستانی وجود دارد
که از نظر وضع دفن و مقبره سازی با طرز تدفین مسلمانان تفاوت کلی دارد و قبرها به
صورت خانوادگی دفن شده اند که بنا به گفته کارشناسان این شواهد حاکی از آن است که
اقوام خاصی از زرتشتیان در این منطقه وسیع زندگی می کردند و این بنای عظیم مربوط
به آنها است.
شکل ورودی معبد اسپاخو اهمیت ویژه ای در معماری آن دارد، ورودی از دو
قسمت طاق و پایه تشکیل شده که طاق به شکل نیم دایره بر روی پایه ها قرار گرفته اند.
در هر یک از نماهای شمالی و جنوبی بنا ۹ طاقچه کوچک مستطیل شکل با
ابعاد ۳۰ الی ۴۰ سانتیمتری در یک امتداد قرار دارد که بخش فوقانی تمامی این طاقچه
ها با دو یا سه عدد از تیرهای چوبی سخت درخت ارس پوشیده شده است. فضای داخلی بخش
تالار که با سقف گنبدی پوشیده شده مربع شکل و دارای سه ورودی از اضلاع شمالی جنوبی
و شرقی است.
يكي از ويژگي‌هاي داراي اهميت در معماري
بناي اسپاخو، چگونگي شكل ورودي‌هاي آن است، اين ورودي‌ها
از دو بخش طاق و پايه تشكيل شده‌اند كه طاق به‌شكل يك نيم‌دايره روي دو جرز پايه قرار گرفته و
قطر نيم‌دايره
طاق از عرض ورودي در بخش پايه بيشتر است. در اصطلاح، اين نوع شكل تركيب طاق و پايه را طاق‌هاي جاكليدي‌شكل مي‌نامند.
نمونه‌هايي از اين نوع طاق را می شود در
بناهاي آتشكده تخت سليمان، كاخ اردشير در فيروزآباد و
كاخ كسري در عراق مشاهده
کرد. معماری معبد اسپاخو برگرفته از معماری بناهای مذهبی و حکومتی دوران تاریخی ایران
است، اما معماری دوران ساسانی نیز در این بنا به خوبی نمایان است.
در مجموع با توجه به خصوصیات معماری و کاربرد مصالح به ویژه استفاده
از سنگ های نتراشیده، تیرهای کوچک چوبی از درخت ارس، ساروج و شیوه طاق سازی و قوس
های طاق ها و دیگر موارد در معبد اسپاخو می توان گفت که این نوع شیوع معماری مربوط
به اوایل دوره ساسانی و حداکثر اوایل اسلام تا عصر آل بویه است.
پابرجا بودن این معبد در طول صدها سال مديون كار صحيح و معماري اصيل
ايراني در سده‌هاي قبل از اسلام است اما با وجود اینکه معبد اسپاخو ازهر نظر دارای
ویژگی های خاصی است اما تاکنون نتوانسته جایگاه واقعی خود را در بین دیگر اثرهای
معروف کشور پیدا کند.
در وجه تسمیه دهکده اسپاخو و معبد این روستا چنین گفته می شود که واژه
هسپ و اسپ که نام کهن و پهلوی است به مرور زمان تبدیل به اسب شده و اسپ به‌علاوه
اخو به معني پرورش اسب است و طبق شواهد احتمالی این منطقه محل پرورش اسب بوده که
نام روستای اسپاخو نیزاز آن گرفته شده است.
بنای معبد اسپاخو در سال ۱۳۴۵توسط یک تیم باستان شناسی كه به سرپرستي
دكـتر عـزت‌الله نگـهبان مشـغول بـررسي محوطه‌ها و آثار شمال خراسان بودند، شناسايی شد
علاوه بر این معبد در دامنه‌ها و ارتفاعات شمالي
روستاي اسپاخو، دره‌هاي كوچك و بزرگ متعددي وجود دارند
كه بيشتر آنها چشمه‌هاي آب شيريني دارند كه به سمت باغ‌ها و مزارع روستا جريان دارند.