جشن مهرگان

زمان جشن مهرگان

جشن مهرگان یا جشن مهر یکی از بزرگترین جشن‌های ایرانیان است که در مهر روز از ماه مهر برگزار می‌شود. «مهرگان» پس از نوروز بزرگترین جشن ایرانیان باستان بوده‌ است.

آنچه روشن است و بایستی به آن پرداخته شود، این است كه نام نوروز بیشتر از هر جشن دیگری با مهرگان همراه بوده و این گواه بر آن است كه این دو جشن اگرچه در یك جایگاه و هم‌پایه نبوده‌اند، ولی از بزرگ‌ترین جشن‌های ایران‌زمین بوده‌اند زیرا در این دو جشن بوده كه ایرانیان سراسر جهان از كار و كوشش دست كشیده تا به شادمانی و آرامش یا هم‌اندیشی برسند.

اكنون نیز زرتشتیان به باور سنتی خود در روز مهر از ماه مهر جشنی برپا می‌دارند. سفرة مهرگان در خانه‌ها گسترده می‌شود كه در آن آب، آویشن، انار، گل، آینه و گلابدان با نمادهایی از فروغ و روشنایی مهر می‌گذارند. لُرك ویژه مهرگان بیشتر نخودچی كشمش است كه با خوراكی‌های سنتی بر سفره گذاشته می‌شود. در برخی از سفره‌ها ترازوی كوچكی نیز به نماد برابری شب و روز در كنار سفره قرار دارد

مهرگان - هما ارژنگی

زرتشتیان در جشن مهرگان به آتشكده‌ها و نیایشگاه‌ها می‌روند و با آشِ رشته و خوراكی‌های سنتی از یكدیگر پذیرایی می‌كنند. آنان با انجام نیایش و اجرای برنامه‌های فرهنگی مانند سخنرانی‌های ملی و آیینی، سرود، شعر و دكلمه، جشن مهرگان را با شادی برپا می‌دارند. 

در برخی از روستاهای یزد، جشن مهرگان در گاه‌شماری غیرفصلی برگزار می‌شود و جشن مهر ایزد نام گرفته است. 

ریشه‌شناسی و تاریخچه‌ی جشن مهرگان

در ایران باستان روزهای ماه نام‌های خاص داشتند و از جمله روز شانزدهم هر ماه «مهر» بود. بنابراین «روز مهر» در ماه مهر (شانزدهم)، مهمترین روز آیین‌های مهرگان بود. آیین‌های مهر (جشن های مهرگان) پس از نوروز، مهم‌ترین عید ملی ایرانیان بوده است. نوروز با بهار و شكوفه و نوید بركت آغاز می‌شد و مهرگان به خاطر به پایان رسیدن كار جمع آوری محصول و آغاز شش ماهه شب‌های طولانی تر و سرما جشن گرفته می‌شد. 

مهرگان ویژه آیین‌های سپاس‌گزاری به درگاه خداوند [اهورامزدا] است كه این همه نعمت را به انسان ارزانی داشته و نیز استفاده از این فرصت برای تحكیم دوستی‌ها، محبت‌ها و عواطف انسانی بوده است. به نظر بسیاری از مورخان، «مهرگان» آیین الزام ایرانیان به دوستی كردن و مهر ورزیدن به یكدیگر هم به شمار می‌آید. در گذشته، در روزهای مهرگان (۴ تا ۶ روز) مردم مهمانی‌های بزرگ برپا می‌كردند و پذیرایی با میوه تازه در مهرگان و میوه خشک (آجیل و خشكبار) در نوروز؛ رسم تغییرناپذیر ایرانیان از عهد باستان بوده است. 

برنامه های جشن مهرگان در ایران قدیم

• بار عام شاهان

• اهداء هدایای فراوان به پیشگاه پادشاهان

• بخشیدن لباس های تابستانی یا زمستانی موجود در صندوق خانه شاه به عموم مردم

• رسیدن پیک خجسته به دربار شاهی

• مراسم آفرین خوانی

• برگزاری تعدادی رسوم تمثیلی از عمده‌ترین مراسمات این عید بود. 

در میان خوان یا سفره مهرگانی که از پارچه‌ای ارغوانی رنگ تشکیل شده بود؛ گل «همیشه شکفته» می‌نهادند و پیرامون آنرا با گل‌های دیگر آذین می‌کردند. امروزه نمی‌دانیم که آیا گل همیشه شکفته، نام گلی بخصوص بوده است یا نام عمومیِ گل‌هایی که برای مدت طولانی و گاه تا چندین ماه شکوفا می‌مانند.

در پیرامون این گل‌ها، چند شاخه درخت گز، هوم یا مورد نیز می‌نهادند و گونه‌هایی از میوه‌های پاییزی که ترجیحاً به رنگ سرخ باشد به این سفره اضافه می‌شد. میوه‌هایی مانند: سنجد، انگور، انار، سیب، به، ترنج (بالنگ)، انجیر، بادام، پسته، فندق، گردو، کُـنار، زالزالک، ازگیل، خرما، خرمالو و چندی از بوداده‌ها همچون تخمه و نخودچی.

سفره جشن مهرگان

دیگر خوراکی‌های خوان مهرگانی عبارت بود از آشامیدنی و نانی مخصوص. نوشیدنی از عصاره گیاه «هَـئومَـه/ هوم» که با آب یا شیر رقیق شده بود، فراهم می‌شد و همه باشندگان جشن، به نشانه پیمان از آن می‌نوشیدند. نانِ مخصوص مهرگان از آمیختن آرد هفت نوع غله گوناگون تهیه می‌گردید. غله‌ها و حبوباتی مانند گندم، جو، برنج، نخود، عدس، ماش و ارزن. دیگر لازمه‌های سفره مهرگان عبارت بود از: جام آتش یا نوکچه (شمع)، شکر، شیرینی، خوردنی‌های محلی و بوی‌های خوش مانند گلاب.

آنان پس از خوردن نان و نوشیدنی، به موسیقی و پایکوبی‌های گروهی می‌پرداخته‌اند. سرودهایی از مهریشت را با آواز می‌خوانده و اَرْغُـشت می‌رفته‌اند (می‌رقصیده‌اند). شعله‌های آتشدانی برافروخته پذیرای خوشبویی‌ها (مانند اسپند و زعفران و عنبر) می‌شد و نیز گیاهانی چون هوم که موجب خروشان شدن آتش می‌شوند.


از آنجا که نشانه‌های بسیاری، همچون تندیس‌ها، کتیبه‌ها و سنگ‌نگاره‌ها (از جمله نگاره‌های میترا در نمرود داغ و کوماژن)، از رواج آیین مهر در آسیای کوچک (آناتولی) حکایت می‌کند؛ بعید نیست که «سماع»‌های عارفانه پیروان طریقه «مولویه» در شهر قونیه امروزی، ادامه دیگرگون شده همان ارغشت‌های میترایی باشد.

در پایان مراسم، شعله‌های فروزان آتش، نظاره‌گر دستانی بود که بطور دسته‌جمعی و برای تجدید پایبندی خود بر پیمان‌های گذشته، در هم فشرده می‌شدند

 
مهرگان - سروده بانو هما ارژنگی

پیدایش جشن مهرگان و انگیزه‌های آن

روایت فریدون و ضحاك از افسانه‌های كهن هند و ایرانی است. این افراد چهره‌هایی تاریخی – افسانه‌یی هستند كه در دورانی كه هند و ایرانیان هنوز مشترك زندگی می‌كردند، از آن‌ها با احترام و بزرگداشت و به‌صورت شاه پهلوان یاد می‌شد.

پس از شهریاری جمشید‌، ضحاك بر ایران‌زمین دست یافت و سلطنتی هزار ساله را آغاز كرد. دوران او برای ایرانیان‌، دوران بیداد، ستم و جور بود؛ اما سرانجام از نسل جمشید، فریدون بر او شورید از سلطنت بركنارش كرد و در كوه دماوند به بندش كشید. ایرانیان به شكرانه‌ی این موهبت و آزادی كه در روز مهر از ماه مهر روی داده بود، جشنی بزرگ برگزار كردند و هر سال به‌دلیل این اتفاق بزرگ‌، جشن مهرگان را برپا كردند.

بیرونی در دو كتاب خود‌، این وجه انتساب را آورده و در كنار این روایت،‌ انگیزه‌هایی دیگر برای پیدایش این جشن آمده است؛ اما از جمله‌ی این روایات به نقل از الباقیه، دلیل این‌كه ایرانیان روز مهر از مهرماه را گرامی داشتند به‌دلیل خروج فریدون و شورش او توسط كاوه‌ی آهنگر بر ضحاك است كه فریدون، ضحاك را شكست داد و به بند كشید. رهبر شورشیان كاوه بود و پادشاه‌های ایران، پرچم او را عزیز و محترم می‌شمردند و «درفش كاویانی» خوانده شد و به آن تبرك می جستند. درفش كاویانی از پوست خرس بود‌، بعضی نیز از پوست شیر (گاو) گفته‌اند كه پس از كاوه به طلا و گوهر بسیار آراسته شد.

هم‌چنین گفته‌اند كه در این روز، فرشتگان برای یاری فریدون آمدند و در خانه‌های پادشاه‌ها این‌گونه در مهرماه رسم شد كه در حیاط خانه‌ی مرد دلاوری هنگام طلوع آفتاب می‌ایستد و به آوازی بلند می‌گوید: ای فرشتگان به زمین فرود آیید و بدی و بدان را براندازید و نابود كنید.