ثبت جهانی یزد
آریا جوانمردی
هجدهم تیرماه ۱۳۹۶ بود که خبر ثبت جهانی
یزد بازتاب زیادی در میان مردم ایران داشت. در چهل و یکمین اجلاس یونسکو در کراکوف
لهستان شهر تاریخی یزد به عنوان یکی از
نامزدهای ایران برای جهانی شدن مطرح شد. یکی از مهمترین و تاریخی ترین شهرهای ایران توانست با 15 رای به‌عنوان نخستین شهر تاریخی و بیست و
دومین اثر جهانی ایران در فهرست یونسکو به ثبت برسد. ایران با ۲۲ اثر ثبت شده در یونسکو
در میان کشورهای خاورمیانه جایگاه نخست را داراست و در سطح جهانی نیز یازدهم است.
ثبت این شهر از همان روزهای نخست سوال های بسیاری را در ذهن اهالی شهر ایجاد کرد. چه بخش هایی از شهر در این فهرست ثبت شده بودند و با به وجود آمدن شرایط تازه چه قوانین
تازه ای به وجود آمده و اهالی شهر مجبور به رعایت آن می‌شدند؟
آیا خانه ها قابل فروش هستند؟ اگر کسی بخواهد در خانه یا زمینش
تغییری ایجاد کند، تا چه حدی مجاز خواهد بود؟ آیا قیمت زمین و خانه تغییر می‌کند؟ در
این گزارش به چنین سوالاتی پاسخ داده‌ایم.
چه شهرهایی می‌توانند ثبت جهانی شوند؟
بنابر قوانین یونسکو سه گونه از شهرها
توانایی ثبت شدن به عنوان میراث جهانی را دارند.
گروه نخست شهرهایی هستند که اکنون مسکونی
نیستند ولی مدارک باستان شناسی که دستخوش
تغییر نشده، نشان دهنده ی گذشته آنهاست. گروه دوم شهرهای
مسکونی است که به خاطر طبیعت خود با تاثیرپذیری از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی
توسعه یافته اند و گروه پایانی شهرهای مدرن ساخته شده در قرن بیستم
هستند که ساختار شهری اولیه خود را حفظ کرده‌اند و توسعه آن ها تا حدود
زیادی غیرقابل کنترل است.
شهر یزد از جمله شهرهای گروه دوم است
که به عنوان ششمین شهر تاریخی جهان به ثبت رسیده است. در سیستم امتیاز دهی یونسکو شهرهای مسکونی که ثبت جهانی می‌شوند میبایست
دارای بخش ها یا نواحی مجزایی باشند که به صورت بقایایی از حالات
اولیه و اصلی خود، نشان‌دهنده ی مدرکی درباره ی هویت تاریخی شهر ناپدید شده ی پیشین هستند. شهر یزد و بخش
قدیمی آن که شامل بخش های مهمی از محله ی زرتشتیان یزد هم هست، با ثبت در این فهرست از بسیاری خطرها مصون شده‌اند.
قوانین ثبت در یونسکو حریم هایی برای هر منطقه یا اثر ثبت
شده به وجود می‌آورد که در آن گستره هر ساخت و سازی که شکل طبیعی آنجا را تغییر داده
یا حتی منظره اش را عوض کند، باعث ارسال اخطار به دولت آن کشور می‌شود.
بنابر این قوانین، هر نوع ساختمان سازی، راه سازی، ایجاد جاده ی جدید یا حتی نصب تجهیزات اضافه ی موقت هم باید طبق شرایط و قوانین خاصی صورت بگیرد. بر همین اساس، نصب داربست های موقت هم شرایط خاص خودش را دارد که باید آن را رعایت کرد.
چه اماکنی از ایران ثبت جهانی شده اند؟
نخستین بناهای ایرانی که به ثبت جهانی
رسیدند تخت‌جمشید (پرسپولیس)، معبد چغازنبیل و میدان نقش جهان اصفهان بودند که در سال
۱۳۵۸ خورشیدی به ثبت یونسکو رسیدند. پس از وقفه‌ای ۲۵ ساله، یک سال پس از زلزله ی بم، این شهر و ارگ آن
در فهرست آثار در خطر قرار گرفت. بازار تبریز، کاخ گلستان و شهر سوخته دیگر امکان ایران
بودند که جهانی شدند. اما در یک سال گذشته کویر لوت به عنوان میراث طبیعی به ثبت جهانی
رسید و قنات ایرانی نیز دیگر ثبت شده ی یونسکو بود. از دیگر بناهای
مهم ثبت شده ی ایرانی می‌توان گنبد سلطانیه، بیستون، کلیساهای آذربایجان،
سازه ی آبی شوشتر، بازار تاریخی تبریز، آرامگاه شیخ صفی‌الدین
اردبیلی، باغ ایرانی، برج گنبد قابوس، تخت سلیمان، شهر سوخته، میمند و شوش را نام برد.
یزد چگونه به ثبت جهانی رسید؟
تلاش ها برای ثبت یزد به عنوان شهری جهانی نزدیک به ۱۰ سال ادامه داشت. نخست ۷۰۰
هکتار از بافت تاریخی این شهر به ثبت ملی رسید. در روزهای نخست تشکیل پرونده، قرار
بر این بود تا 100 هکتار از بافت تاریخی یزد برای ثبت جهانی شدن به یونسکو پیشنهاد
شود اما پس از بازبینی طرح این میزان از بافت تاریخی به 150 و 200 هکتار افزایش پیدا
کرد و پرونده نهایی بر اساس عرصه 200هکتاری به یونسکو ارایه شد. پرونده ی ثبت یزد پیش از این به سازمان یونسکو ارایه شده بود اما یکی از ایرادهای
کارشناسان این سازمان درباره ی سازه ی بتونی ساخته شده در محله ی زرتشتیان یزد بود که بافت تاریخی
را ناهمگون کرده بود. همچنین طی دستورالعملی که سازمان مهندسی شهر یزد صادر کرده است
آموزش ساخت ساختمان با خشت به سازندگان آموزش داده می‌شود.
بافت یک پارچه و بدون تغییر یزد که در
عکس‌های هوایی به چشم می‌آید باعث شد تا ارزیاب های یونسکو معماری و هنر ایرانی را
شایسته ی قرار گرفتن در میان یکی از شش شهر جهانی بدانند. ویژگی دیگر بافت تاریخی
یزد وجود زندگی عادی مردم در خانه های قدیمی آن است، امتیازی که این شهر را از دیگر
شهرهای تاریخی جهان متمایز می‌کند.
چه اماکن زرتشتی در بخش ثبت جهانی قرار
دارد؟
بخشی عمده ای از بناهای تاریخی یزد مربوط
به زرتشتیان این شهر است در سال‌های دور ساخته شده است. ۱۵ هکتار از مساحت جهانی ثبت شده متعلق به ساختمان‌های
زرتشتیان است. برای نمونه محله ی زرتشتیان یزد که به اختصار «محله» نامیده می‌شود
به طور کلی در بخش ثبت جهانی قرار دارد که شامل آتشکده و آب انبار ارباب رستم گیو می‌شود.
از دیگر بناهای زرتشتی واقع شده در بافت تاریخی یزد می‌توان دبستان دینیاری، تالار
کیخسروی، پیر مسترخدابخش، دبیرخانه ی انجمن زرتشتیان یزد، مدرسه ی مارکار و مسافرخانه
ی شاهجهان را نام برد.
ثبت جهانی یزد چه اثراتی دارد؟
«پس از ثبت جهانی چه اتفاقی رخ می‌دهد؟»
این پرسشی است که بسیاری پس از این رخداد بزرگ انجام داده‌اند. به گفته ی کارشناسان
اثر ثبت شده ی جهاني بايد پايش شود و گزارش آن در اختيار يونسكو و مراكز تصميم گير
قرار بگيرد. يزد پس از ثبت جهاني داراي حقوق جهاني است یعنی اگر اين شهر تاريخي در
جنگ يا بلاياي طبيعي دچار آسيب شود، كشورهاي عضو يونسكو متعهد به جبران خسارت ها
هستند.
از جمله ویژگی های ثبت جهانی یزد افزایش
میزان گردشگران خارجی است به گونه ای تعداد گردشگران داخلی و خارجی در یک سال گذشته
از 448 هزار به 562 هزار نفر رسیده است. شهر یزد اکنون بزرگترین شهر تاریخی ثبت شده
ی جهان است و فضا را برای کمپ های گردشگری هوایی و کویری، راه اندازی هتل های چهار
و پنج ستاره و خانه های بوم گردی ایجاد می‌کند.
یکی از راه کارها برای مراقبت از بخش‌های
ثبت شده تعیین حریم است. بنابر گزارش سازمان میراث فرهنگی ۷۴۳ هکتار از شهر یزد بافت
تاریخی است که از این مقدار ۲۰۰ هکتار ثبت جهانی شده است و نزدیک به پنج هزار هکتار
حریم دارد. در این تعریف منظور از حریم این است که در پنج هزار هکتار اطراف بافت تاریخی
ثبت شده فعالیت های مخرب امکان انجام نمی‌شود.
به گفته ی کارشناسان بازسازی و مرمت
خانه‌ها و اماکن تاریخی واقع در بافت تاریخی یزد کمک شایانی به بالا بردن ارزش آن ها
خواهد داشت به طوری که با دریافت پلاک ثبت امکان جذب گردشگر را دارا هستند. برای نمونه
اگر در دل بافت تاریخی بنایی به مانند میدان نقش جهان اصفهان و یا کاخ گلستان تهران
که قابل بازدید عموم باشد، امکان بلیت فروشی هست، اما در حالت کلی بلیت فروشی برای
گردشگران انجام نمی‌شود.
قانون درباره ی خانه های تاریخی ثبت
ملی چه می‌گوید؟
خانه هایی که در بافت تاریخی یزد قرار
گرفته اند مشمول قانون ثبت آثار ملی ایران قرار می‌گیرند. این قانون در سال ۱۳۱۹ خورشیدی به تصویب رسیده است و به گفته ی کارشناسان
نیازمند بازنگری و به روز‌رسانی است. در این قانون آمده است که تمامی خانه هایی که
تا پایان دوره ی زندیه ساخته شده‌اند به عنوان آثار ملی به حساب آمده و تحت حفاظت
و نظارت دولت خواهند بود. بر اساس این قانون کلیه ی اقدامات مالک ساختمان میبایست
با اطلاع سازمان میراث فرهنگی باشد و ساخت و ساز و تغییر در بنا غیرقانونی است.
بنابر قانون مصوب هرگاه مالک بخواهد ملک
خود را بفروشد میبایست موضوع را با دولت در میان بگذارد تا اگر دولت خواهان خرید آن
باشد اقدام کند در غیر این صورت مالک می‌تواند ملک را به خریدار دیگری بفروشد.
در این میان برخی از مالکان خانه هایی
که در بافت تاریخی واقع شده است در تلاش هستند تا خانه ی خود را از بافت تاریخی خارج
کنند. دلیل شان این است که سازمان میراث فرهنگی برای حفظ و نگهداری خانه تلاشی از
خود نشان نداده است. از طرفی مالکان این ساختمان ها بهره ی مالی کافی از این بناها
نبرده‌اند زیرا این‌گونه بناها بیشتر دارای ارزش تاریخی است و امکان سکونت ندارد. افزایش
بهای زمین نیز از سوی دیگر باعث شده است تا مالکان اقدام به تخریب ساختمان های خود
کنند موردی که البته در شهرهایی مانند یزد کمتر رخ می دهد زیرا بهای زمین به مانند
تهران گران نیست. البته با ثبت شدن بافت تاریخی یزد در فهرست یونسکو عملا امکان «تغییر»
در این بافت وجود ندارد. بخشی از این تغییر شامل تخریب خانه های داخل بافت ثبت شده
هم می‌شود. هرنوع ساخت و ساخت در این خانه ها – به خصوص اگر جنبه ی تغییر کاربری
یا شمایل کلی خانه را داشته باشد – برای مثال تبدیل خانه به یک شرکت تجاری یا ساخت
اتاقک بر بالای بام – مجاز نیست.
از سوی دیگر خارج کردن خانه ای از ثبت
ملی بافت تاریخی به سادگی نیست زیرا مالک باید اثبات کند که بنا شرایط ثبت ملی را ندارد
و پیش از دوره ی پهلوی دوم ساخته نشده است. مالکان با استناد به این‌که خانه ی ساخته
شده در زمان زندیه نیست اقدام به خارج کردن از ثبت ملی می‌کنند. این مورد در بافت تاریخی
یزد به مانند دیگر شهرها جوابگو نیست زیرا پس از ثبت بخشی از شهر به عنوان بافت تاریخی
تمامی خانه های آن مشمول قانون شده و مورد استثنایی وجود نخواهد داشت.
به گفته‌ی فاطمه دانش یزدی مدیرکل سازمان
میراث فرهنگی شهر یزد این سازمان تلاش‌های خود را جلب رضایت مالکان خانه‌های تاریخی
یزد انجام است در گام نخست تسهیلات ۲۵ میلیون تومانی بلاعوض برای مالکان این خانه‌ها
در نظر گرفته‌اند. از سوی دیگر معاون سازمان میراث فرهنگی نیز خبر اعطای تسهیلات تا
سقف یک میلیارد تومان برای راه اندازی خانه‌های بوم گردی داده است.