شهر باستانی نسا
نِسا از شهرهای باستانی ایران در خراسان بود. این شهر که یکی از شهرهای مهم اشکانیان بوده و در واقع پایگاه خاندان پارت
محسوب می‌شود، امروزه در محدوده کشور ترکمنستان قرار
گرفته‌است. این شهر در فاصله بین شهر عشق آباد پایتخت ترکمنستان و شهر قوچان
(روستای خسرویه) در استان خراسان قراردارد.
در وندیداد(یکی
از بخش‌های اوستا) آمده است:
«من که
اهورامزدا هستم در بهترین مکانها و شهرهایی که آفریدم پنجم نساء است که در میان
مرو و بلخ قرار گرفته است»
در زمان
پارتیان (اشکانیان) که از اواخر قرن سوم پیش از میلاد تا اوائل قرن سوم میلادی، یعنی
نزدیک به پانصد سال بر قلمرو آن زمان ایران حکومت کردند، شهر نسا از مهم‌ترین
شهرهای ایران به شمار می‌رفت و به نظر برخی مورخان، ارگ نسا، نخستین جایی بوده‌است
که اشک اول، بنیانگذار سلسله اشکانی به عنوان مرکز فرمانروایی خود برگزید.اگرچه
نسا پایتخت اشکانیان نبود اما پایگاه این خاندان به شمار می‌رفت و برخی شاهان
اشکانی در این شهر دفن شدند.
نسا در
پارسی باستان به معنی آباد و آبادی بوده و هم‌اکنون روستاهایی با نام نسا در استان‌های
البرز، فارس، کرمان و خراسان وجود دارد. نام نسا در زمان فرمانروایی مهرداد اول
اشکانی (۱۷۱ تا ۱۳۸ پیش از میلاد) به مهرداد کرت (دژ مهرداد) تغییر یافت اما
امروزه باستانشناسان و مورخان آن را همچنان با نام نسا می‌شناسند.
آن گونه
که در گزارش‌های تاریخی آمده، نِسا چند سال پیش از میلاد مسیح بر اثر زمین لرزه
سهمگینی ویران شد اما دوباره بازسازی شد و به حیات خود ادامه داد. پس از آنکه
ساسانیان به فرمانروایی اشکانیان پایان دادند، نسا اهمیت خود را از دست داد و رو
به زوال نهاد، اما پیروز، پادشاه ساسانی این شهر را دوباره احیا کرد.
در
شاهنامه فردوسی دست کم در دو جا به نام به این شهر اشاره شده‌است:
ز گرگان
بیامد به شهر نسا / یکی رهنمون پیش پر کیمیا (در داستان لشکرکشی بهرام برای نبرد
با خاقان)
بدر بر یکی
مرد بد از نسا / پرستنده و کاردار بسا (در داستان جنگ انوشیروان ساسانی با رومیان)
در متون
تاریخی فارسی و عربی پس از اسلام پیوسته از نسا به عنوان یکی از شهرهای مهم خراسان
یاد شده‌است.
از زمان
صفویه که در نتیجه جنگ میان صفویان و امرای خیوه، ترکمنان به صورت گسترده از نواحی
شمالی تر آسیای میانه به مناطقی که اکنون در جنوب ترکمنستان و شمال شرق ایران قرار
دارند کوچیدند، نسا جای خود را به شهر باقر داد که از مراکز خانهای ترکمن بود.
با اشغال
آسیای میانه به دست روسها و در قرارداد تعیین سرحد ایران و روسیه که در سال ۱۸۸۵ میان
دو کشور منعقد شد (پیمان آخال)، نِسا جزو خاک روسیه قرار گرفت، هرچند فاصله چندانی
از مرز ایران ندارد.
هم اکنون
از نسا تنها بقایای ارگ کهن اشکانی آن مانده که در نوع خود از آثار باستانی
منحصربه‌فرد جهانی به شمار می‌رود و مورد بازدید عمومی قرار دارد، از خان‌نشین
باقر در نزدیکی آن هم روستایی به همین نام باقی است.
در کاوش‌های
باستانی ارگ نسا، دخمه‌ها و پرستشگاه‌های مربوط به آیین مهرپرستی که پیش از همه‌گیر
شدن کیش زرتشت در ایران رواج داشته به دست آمده‌است.
برخی از
آثار باستانی کشف شده در این ارگ، نشانه‌های هنر باستانی یونانی را دارند که به
دوران سلطه جانشینان اسکندر مقدونی به ایران بازمی‌گردند و اشکانیان فرمانروایی
شان را برچیدند.