آتشکده و نیایشگاه خورهه از دوران اشکانیان در محلات
محلات ٬ بی گمان٬ بیشترین ساختمان های باستانی در استان مرکزی را
داراست. آتشکده آتشکوه، بند باستانی نیمور، "قلعه جمشیدی"... تنها چند
نمونه از آنها می باشند.
نیایشگاه٬ آتشکده٬ کاخ... خورهه نیز در این بوم می باشد. گمان برده می
شود که محلات در زمانه ی هخامنشیان بخشی از ایالت ماد و در دوره ی اشکانیان نیز
بخشی از ماد بزرگ به شمار می رفته است.
خور در پارسی٬ همانا٬ هور اوستایی است که به مانند بسیاری واژه های دیگر
"ه"٬ "خ" بشده اند. خورهه را بنادرست "محل برآمدن خورشید"
برگردان کرده اند. دکتر فریدون جنیدی در "سوهای جغرافیایی در ایران
باستان" بدرستی درباره ی" جایی که خورشید بر می آید" چنین نویسد:
"مشرق بزبان فارسی «خورآسان» است به معنی «خورآیان» یعنی محلی که خورشید
از آنجا بر می آید و از آنجا که ایالت خراسان در ایران چنین نقشی داشته است این
نام را به خود گرفته. فخرالدین اسعد گرگانی در ویس و رامین به این معنی اشاره می
کند که اسان بزبان پهلوی بمعنی «آیان» است.
در اشعار رودکی سمرقندی نیز در مورد سفر آفتاب از شرق به مغرب چنین
مطلبی هست و این دوبیت که بنا بر قول فرهنگ جهانگیری از کتاب «دوران آفتاب» رودکی
است موید آنست:
از خراسان زند طاووس وش
سوی خاور می خرامد شادوکش
یا:
مهر دیدم بامدادان چون بتافت
از خراسان سوی خاور می شتافت"
می توان گمان برده شود که نام خورهه در آغاز به گونه ی دیگری بوده٬ و
امروزه "خورهه" از آن بازمانده است.علی حاکمی که از کاوشگران بنام ایران
می باشد و در بسیاری کاوش ها چنان چون کاوش در تپه ی خوروین٬ تپه ی حسنلو٬ جوبن و
کلورز در رود بار گیلان ... همکاری نموده٬ خورهه را برای نخستین بار در سال ۱۳۳۴
کاوش بکرد.
به گمان کاوشگران٬ این بوم دارای سه بخش می بوده: ایوان بزرگ٬ بخش
شمالی و بخش باختری. از دوازده ستون آنچه ایوان کاخ یا نیایشگاه می بوده تنها دو
ستون به جای مانده که به سبک ایونیک می باشند. پاره ای بر این گمان هستند که این ایوان
از دوران سلوکیان و شماری دیگر آن را از دوران اشکانی و برخی دیگر از دوران اسلامی
و حتی دوران سلجوقی می دانند.
این بنا ۳۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و در شمال شرقی شهرستان محلات استان
مرکزی واقع شده است.از این محوطه تاریخی تنها دو ستون متشکل از شش قطعه سنگ با
مجموع ارتفاع هشت متر ، بقایای فروریخته ستون ها، بخشی از دیواره های سنگی،گورها و
آثاربه دست آمده در شش مرحله عملیات کاوش در این منطقه به جا مانده است.
این محوطه باستانی نخستین بار توسط ناصرالدین شاه قاجار مورد کاوش
قرار گرفت. جالب اینکه تصاویری از این کاوش نیز در آرشیو کاخ موزه گلستان وجود
دارد.
ویژگیهای دو سر ستون بر جای مانده در این محوطه و شباهت آن با سبک
معماری یونانیان موجب شده تا باستان شناسانی چون «هرتسفلد» آن را یک معبد یا
آتشکده دوره سلوکی معرفی کنند.
این بنا با آثاری چون تخت جمشید از نظر نقش بندی تفاوت داشته و از پایه
ستون به طرف بالا به شکل مخروطه ناقص باریک ساخته شده و سطح مخروط ها حلزونی است.
تا سال ۳۷۸ هجری قمری از بنای خورهه چهار ستون پابرجا بوده است که دوتای آن به
مرور تخریب شده اند.
محوطه تاریخی خورهه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۱ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران
به ثبت رسید