سرگذشت شهر ری
شهرری یا رگا یکی از کهنترین شهرهای جهان به شمار می رفته است.تاریخ پیدایش
ری به زمان قبل از اسلام می رسد.ری به معنی شهر سلطنتی است.ری پس از اسلام یکی
از پایتختهای زیاریان و سلجوقیان بوده
است.این شهر در طول تاریخ به نام های راکس(رکس)،راگز،ارگا،رغه،ارشکیه،رام اردشیر،ام
البلاد،ری شهر،شیخ البلاد و محمدیه خوانده می شده است.بر طبق نوشته های یکی از بخش‌های
اوستانام شهر "ری" به ریخت (:شکل) رگه و رغه آمده است و سیزدهمین شهری
است که در جهان ساخته شده است.
ساکن و اهل ری را رازی می‌نامند.
«ری» و «راز» دو برادر بودند که با همکاری یکدیگر اینجا را بنا کردند.
توافق کردند شهر را «ری» بنامند و اهالی آن را «رازی» نامند
بانی این شهر، راز بن فارسی بن یواسان بوده‌است.
ری را به نام یکی از فرزندان «بیلان بن اصفهان بن فلوج بن سام بن نوح»
نامگذاری کرده‌اند.
یاقوت حموی می‌نویسد:محمدحسن مقدم مراغه‌ای (۱۳۶۳)، تطبیق لغات جغرافیایی
قدیم و جدید ایران، تهران، ص. ۹۶ «در تواریخ قدیم ایران می‌نویسند که کیکاووس
ارابه‌ای اختراع نمود و آلاتی در آن قرار داد که به واسطه آن به آسمان‌ها رود. حق‌تعالی
به باد حکم کرد آن ارابه را به ابر رساند و از آنجا سرنگون کند. کیکاووس با ارابه‌اش
به دریای جرجان افتاد. کیخسرو پسر کیکاووس چون به تخت پادشاهی نشست، دستور داد آن
ارابه را مرمت کنند تا به شهر بابل ببرد. در میانه راه به مردمی رسید که آن‌ها با
دیدن وی فریاد برآوردند: «به ری آمد» یعنی با ارابه آمده. چه ری در لغت فرس قدیم
به معنی ارابه است. کیخسرو حکم کرد در آن محل شهری بنا کردند و نام آن را ری
گذاشتند.»
شیخ ربوه دمشقی (درگذشت ۷۲۷ هجری قمری) نوشته‌است: «از ری به معنی نیکویی
یاد شده‌است.»
تاریخ سکونت در این شهر به ۱۰۰۰۰سال پیش از میلاد برمی‌گردد
برطبق نظر استاد فریدون جنیدی اشوزرتشت نیز در شهری به همین نام (رگه)
چشم به جهان گشوده است.
رابرت کرپرتر، سیاح انگلیسی به پیروی از مؤلف کتاب آثارالبلاد نقل می‌کند
«ایرانیان بنای این شهر را به هوشنگ پسر بزرگ کیومرث نسبت می‌دهند.»[۹] در کتاب
نزهه‌القلوب آمده‌است ری را «شیث بنی‌آدم» بنا نهاده‌است. در مختصر البلدان ابن فقیه
بنای ری را به احفاد «بیلان ابن اصبهان بن فلوج بن سام بن نوح» نسبت داده‌است.همچنین
مؤلف کتاب هفت اقلیم می‌نویسد: "در بنای شهر ری اختلاف بسیار کرده‌اند بعضی
برآنند که ری را راز بن اصفهان بن فلوح بنا کرده و برخی گویند راز بن خراسان ساخته
و بعضی نقل می‌کنند هوشنگ پسر کیومرث پادشاه افسانه ای ایران.و کسانی هم روایت می‌کنند
کیخسرو پسر سیاوش.همچنین می‌گویند ری شهری است که پیروز پسر یزدگرد بنا کرد و آن
را رام‌فیروز نام نهاد.در فرهنگنامه دهخدا آمده‌است: بانی ری، راز بن فاروس پسر
لواسان و به قولی شیس بنی آدم است.عده‌ای نیز بنای ری را به (روی) از فرزندان نوح یا
ری بن بیلان بن اصفهان بن فلوخ نسبت داده‌اند.
نام ری در کتیبه‌های هخامنشی و منابع یونانی به صورت رگ‌آ
(Rega) و رغه (Rege) آمده‌است. سلوکیان به
ری، آریا (Erya) و ارویا (Eroya) و اشکانیان «آرشکیا»
می‌گفته‌اند
ری در روزگار باستان، کانون بزرگ دینی زرتشتیان بوده و موبدانی اندیشمند
درآن سروری داشته اند همانند جایگاهی که اکنون در کشور "واتیکان" برای
مسیحیان پیش آمده است. بدین روی شهرری نه تنها در دوران مادها و هخامنشیان بلکه پیش
از آن شهری ورجاوند(:مقدس)بوده است.
چون ری در راستای جاده ابریشم وجود داشته که از آنجا به همدان راه
داشته است، افزون بر پیشینه دینی، شهر ری یک پایگاه بازرگانی نیز بوده‌است بدین روی
پیشه بسیاری در این شهر ً بازرگانی بوده‌است.
در بخشی از کتیبه بیستون به پارسی باستان چنین آمده‌است:
داریوش شاه گوید: پس از آن، (فرورتیش) با سواران کم گریخت، وبه سرزمینی
که (ری) نام داشت در ماد سو روانه شد...
در بند دیگری از این کتیبه داریوش شاه می‌گوید: پس از آن من سپاه پارسی
را از ری نزد ویشتاسپ فرستادم...
اسکندر مقدونی در تعقیب داریوش سوم از راه همدان به ری وارد می‌شود و
ویرانی‌ها به بار می‌آورد. پس از مرگ وی سلوکوس سردار نامی او بر آنتیگون پیروز
شده بخش بزرگی از باخترآسیا را گرفت و سلسله سلوکی را بنیاد نهاد.
به روزگارسلوکیان، در شهر ری زلزله‌ای شدیدی روی داد، شهر بر اثر این
زلزله ویران شد. سلوکوس اول شهر را دوباره ساخت و نام زادگاه خود اورپس را بر آن
نهاد، در آن دوران، به شهر ری، اورپس نیز گفته می شد.
آگهی چندانی از شهر ری در دوران اشکانی در دست نیست ولی آشکار
است که ری همچنان اهمیت خود را داشته است
زیرا برج و باروی بلندی در نزدیکی و ابتدای چشمه سوربن یا چشمه علی کنونی به یادگار
مانده که ازآن شاهان و بزرگان بوده است. در این دوران ری یک کانون دینی وبازرگانی
همچنین بخش بزرگ کشاورزی و دامداری بوده است.
شهر ری در دوران ساسانیان نیز همچنان کانون بزرگ دینی زرتشتیان و
آتشکده ری یکی از بزرگترین آتشکده‌های آن روزگار بوده که بخش هایی از بنای آن نیز
همچنان پایدار است.
در دوره پس از اسلام که سپاه ایران در جنگ نهاوند از اعراب شکست خورد
و حکومت مرکزی از بین رفت، کشور ایران و ممالک تابعه آن نیز به تدریج تکه‌تکه گردیدند
و تکلیف هر شهر از جمله ری به دست مرزبانان آن افتاد. پس از فتح ری نو یا ری زیرین
به دستور نعیم بن مقرن و به دست همین زینبدی بنا شد و ری قدیم یا ری برین تخریب
شد. ری نو در جنوب شرقی ری قدیم بنا گردید.
ری در آغاز قرن چهارم دوران پرشکوهی از رشد و توسعه خود را آغاز کرد و
این عهد مرداویج دیلمی اولین شاه خاندان زیاری بود. مرداویج در سال ۳۱۵ هجری در
صحنه سیاست ظاهر شد و در سال ۳۱۹ هجری استقلال یافت و پایتخت خود را ری قرار داد.
ری در حکومت رکن الدوله پایتخت او محسوب می‌شد و در این زمان بازهم بر
اهمیت ری افزوده شد. در این دوره ری مرکز سیاسی فرهنگی ایران و جهان اسلام تبدیل
شد و این امر رونق دانش و ادب را در این شهر در پی داشت.
ری در دوره اسلامی، پناه‌گاه فرمان‌داران بنی‌امیه بود. این شهر از
کشمکش‌های مذهبی آسیب بسیار دید و در سال ۶۱۷ هـ. ق مردم آن، در تاخت و تاز مغولان
قتل‌عام شدند. هنوز آثار حمله مغولان از بین نرفته بود که ری بار دیگر در سال ۷۸۶
هـ. ق به دست سپاهیان تیمور به ویرانه‌ای بدل شد و از آن پس، دیگر روی آبادی به
خود ندید. ویرانه‌های ری باستان هنوز نزدیک شهر کنونی ری باقی است.