آتشکده ایسپیه مزگت
بنای ایسپیه مزگت باقیمانده یک آتشکده قدیمی و بزرگ در دیناچال تالش
است. تمامی نشانه های معماری وکاربردی آن عملکرد مذهبی این بنا را تایید می کند. این
بنا دردوران پس از اسلام احتمالا بعد ازقرن سوم هجری به مسجد تبدیل شد و ظاهرا تا
مدتهای مدید مورد استفاده قرار می گرفته است.
با توجه به وجود کتیبه‌ای به خط کوفی، ساخت این مسجد به اوایل دوره
اسلامی نسبت داده شده است، با توجه به بقایای این ساختمان احتمالا پلان بنا متشکل
از رواق میانی و دهلیزهایی در اطراف بود. عرض این دهلیزها 3 متر و 40 سانتی‌متر و
ارتفاع آنها از کف حدود 5 متر و 70 سانتی‌متر است. پایه‌های رواق (ایوان) به صورت
هشت گوش و در قسمت فوقانی پایه، طاق هلالی شکسته وجود دارد. گذشته از اهمیت تاریخی
و معماری بنا اینکه در اطراف آن باید شهری بزرگ وجود داشته باشد. مشغله فکری بسیاری
از اندیشمندان در گیر با این موضوع است. بازسازی این بنا وتعریف حریم حفاظتی و
برنامه عملیاتی می تواند هویت آنرا روشنتر ساخته و مجددا زندگی را به این محل
بازگرداند.
بنای تاریخی اسپیه مزگت از دو کلمه “ایسپی “در زبان تالشی به معنای سفید
و”مزگت” در زبان اوستا به معنای مسجد تشکیل شده است. ایسپیه مزگت در دهکده کیش
خاله در شمال آبادی دیناچال از آبادیهای جنوب اسالم در فاصله حدود ۲۲ کیلومتری
جنوب شهر تالش واقع شده. بنای مذکور در کرانه شمالی دیناچال رود و در یک و نیم کیلومتری
شرق جاده تالش – انزلی واقع است. این بنا را می توان یکی از شگفت انگیزترین بناهای
تاریخی گیلان دانست.
علت وجودی چنین بنایی در یک نقطه دور افتاده، هر بیننده‌ای را به حیرت
می‌اندازد، بنایی با آن قدمت تاریخی که کتیبه کوفی حک شده بر دیوارهای آن بر قدمت
بنا گواهی می‌دهد. در اینکه اسپیه مزگت یک مرکز عبادی بزرگ بوده، تردیدی نیست و این
امر از احتمال وجود یک مرکز شهری یا سایت باستانی مدفون شده در حوالی این بنا خبر
می‌دهد.
قدمت این بنا با توجه به کتیبه کوفی و سفال‌های به دست آمده از آن به
دوره سلجوقیان می‌رسد که با شیر بز و خشت درست شده و با آهک اندود و نماسازی شده
است. اطلاعات به دست آمده از نوع معماری و همچنین وجود سفال‌های مربوط به عصر ایلخانی،
از قدمت حداقل ۸۰۰ ساله این مسجد حکایت می‌کند. برخی از روایات حاکی از آن است که
بنای مسجد مربوط به دوره ساسانی است