استاد هاشم رضی
بوذرجمهر پرخیده
او آموزگار من بود: سال ۱۳۵۰خورشیدی؛ دبیرستان فیروزبهرام؛ کلاس یازدهم
ـ رشته ریاضی؛ درس ادبیات فارسی؛ دبیری سختگیر، جدی و دانا.
پس از چهل‌وچهار سال هنوز سفارش‌های او را دربارۀ خواندن و زیاد
خواندن فراموش نکرده‌ام. به سبب خوب درس دادن، به درس ادبیات بسیار دلبسته شده
بودم. همکلاسی‌ها هم با این‌که گاه از سختگیری‌هایش دلگیر می‌شدند ولی دوستش
داشتند و به دانش او درباره ادبیات و تاریخ و فلسفه احترام می‌نهادند. هنگامی که
درباره ادبیات کهن ایران سخن می‌گفت چیرگی‌اش آن‌چنان بود که در کلاس کسی دم نمی‌زد.
اکنون که خودم معلم شده‌ام می‌فهمم که یک معلم باید تا چه پایه‌ای بر درس چیره
باشد تا هنگام سخن گفتن در کلاس کسی دم نزند.
سال‌ها گذشت تا فهمیدم که او براى نخستين بار در ايران به انتشار
ديوان ظهير فاريابى(سال ۱۳۳۹خورشیدی)، ديوان جامى(سال ۱۳۴۲خورشیدی)، آثار اوحدى
مراغه‌اى دست یازیده و دیوان حافظ را نیز تصحیح کرده است. همه کتاب بیان‌الادیان
را همراه با حواشی و تعلیقات مفصل، در سال ۱۳۴۲خورشیدی به چاپ رساند.
یادم می‌آید آن سال‌هایی که معلم ما بود، چاپ دوم دوره «تاریخ ادیان»
تازه درآمده بود و سر کلاس درباره آن سخن می‌گفت که من ـ دستکم ـ از حرف‌هایش خوشم
می‌آمد. درباره تاریخ دین سخن می‌گفت و من تشنه آن بودم. در آن سال‌ها در سازمان
فروهر کلاس‌های اوستاشناسی دایر کرده بود که سروصدایی کرده بود و گویا دور از
انتظار بود و به همین سبب تا جایی که من یادم می‌آید این کلاس‌ها زیاد نپایید.
او سال‌ها در سازمان انتشارات فروهر سرپرست چاپ کتاب‌ها و نشریه این
سازمان بود. هیچکس فراموش نمی‌کند که او کوشش بسیار برای برپا ماندن این موسسه
انتشاراتی و مجله فروهر کرد ولی جالب این بود که هیچگاه نامی از خود در نشریه نیاورد.
حتا زندگی‌نامه داستان‌واره‌ای اشوزرتشت؛ «چشمه خورشید» را نام مستعار «ه.ر.فرهنگ»
در مجله فروهر منتشر می‌کرد که بسیار خواندنی بود.
هاشم رضى زاده سال ۱۳۱۳خورشیدی در خانواده‌ای روحانی است. ۲۲ ساله بود
كه ترجمه چند رمان را با نام مستعار و چند مجموعه شعر منتشر كرد. كتاب «اصول
روانكاوى»، «پيدايش روانكاوى» و «سه رساله درباره تئورى ميل جنسى» را از فرويد
ترجمه كرد. در زمینه پژوهش‌های دينی نخستین كتابش «تاريخ اديان» بود كه تاكنون هفت
جلد آن چاپ شده است.
در کلاس‌های درسی استاد پورداود در زمینه ایران‌شناسی و مزدیسناشناسی
بر دانش خود می‌افزاید. خود مى‌گويد: «سال ۴۲ بود كه با «پورداود» و دكتر «فره‌وشى»
آشنا شدم. در همان سال‌هاى بود كه كنگره جهانى درباره آيين مهر در ايران برگزار شد
و من كتاب «فرهنگ نام‌هاى اوستا» را كه در سه جلد تدوين كرده بودم با تشويق استاد
پورداود منتشر كردم. در آن دوره پروفسور «لنتس» و «رامپيس»؛ از استادان بزرگ
اوستاشناسى در آلمان، به ايران آمده بودند و از اين اثر بسيار تمجيد كردند و پیش‌گفتاری
بر آن نوشتند. اين كتاب نخستین كار اساسى‌ام در حوزه ايران‌شناسى بود.»
از سال ۱۳۴۲خورشیدی وارد پژوهش‌های ايران‌شناسى شد. در حوزه دين اولين
كتابش بود؛ اثری ۲۵ جلدى كه تاكنون هفت جلد آن را منتشر كرده است. درباره اين
مجموعه خودش مى گويد: «اولين جلد به نام «نظام مذهبى جهان» سال ۴۲ درآمد. سال ۴۳ «پيدايش
فلسفه و دين و جادو»، سال ۴۴ «پژوهشى در اساطير و رابطه آن با اديان» منتشر شد و
در فاصله سال‌هاى ۴۵ تا ۴۸ سه جلد ديگر به اسم «ديانت و فرهنگ اديان ابتدايى» را
كار كردم كه مشكلات ساواك شروع شد و جلوى انتشار بقيه را گرفتند.»
او هم‌چنین در اين سال‌ها کتاب «اديان بزرگ جهان» را نوشت كه
دربردارنده سرگذشت پنج دين بزرگ جهان بود. مى‌گويد: «اول زرتشت و دين او را نوشتم.
از آن زمان كشش فوق‌العاده‌اى به سمت تاريخ و فرهنگ و زبان‌هاى ايران باستان پيدا
كردم.»
از این پس ديگر مقوله روانكاوى را كنار مى‌گذارد و يكسره به ايران‌شناسى
مى‌پردازد و زبان‌هاى اوستايى و سانسكريت و فارسى باستان را مى‌آموزد و راه پژوهش
در زمينه ايران‌شناسى برايش هموار مى‌شود. دكتر فره‌وشى نيز هم‌چنان به تشويق او
مى‌پردازد و به گفته خود رضى «علاقه داشت تا در زمينه آيين ميترایيسم كار كنم كه
تا آن موقع در اين زمينه كار نشده بود. پیشنهاد ايشان اين بود كه به‌ویژه دو كتاب
اصلى از «فرانتس كومن» را ترجمه كنم. يكى کتاب «آيين پررمز و راز ميترايى» است كه
تا کنون چندبار به چاپ رسیده و کتاب دو جلدى ديگرى هم بود كه هنوز پس از صد سال
كتاب مرجع در اين زمينه است. يك جلد آن تصاوير ميترايى و جلد ديگر، شرح تصاوير جلد
اول است همراه با متون ميترايى در سرتاسر جهان.»
يكى از مهمترين كتاب‌هاى هاشم رضى، كتاب «حكمت خسروانى» اوست. درباره
اين كتاب خودش مى‌گويد: «در اين كتاب عرفان و حكمت از زرتشت تا عصر سهروردى و
پژوهش‌هاى تطبيقى از كهن‌ترين ازمنه ايرانى تا ملاهادى سبزوارى در فرهنگ‌هاى
يونانى، رومى و جهان اسلامى، مورد مقايسه و سنجش و پژوهش قرار گرفته است و مستندات
بسيارى فراهم آورده‌ام.»
او سپس ادامه مى‌دهد: «كار سهروردى در فلسفه و حكمت، دنباله همان راه
پيشينيان است. حكمت اشراق، حكمت فهلويون، خسروانى‌ها، جاويدان‌خردها و اصحاب نور
است. سهروردى ميان حلقه‌اى از اين زنجيره شگفتى‌آفرين است. نخستين نيست كه پيش از
وى بوده‌اند و پس از او تا به «سيدحيدر آملى» و «حاج ملاهادى سبزوارى» نيز ادامه
داشته و دارد.... بى‌گمان سهروردى با منابع اصلى پهلوى ـ اوستايى آشنايى داشته و
از آن گنجينه استفاده مستقيم كرده است.»
بايد اشاره شود كه «حمدالله مستوفى» در كتاب «نزهت‌القلوب» درمورد
«سهرورد» كه از توابع زنجان است نقل كرده كه زبان مردم آن‌جا «پهلوى ـ فهلوى» است
و بدان سخن می‌گويند. از ديگر سو، اشارات و شرح‌هايى كه سهروردى و اصحاب او از
حكمت خسروانى كرده‌اند و استعاره‌ها و كنايه‌ها و رمزهايى كه درباره نور، آتش،
امشاسپندان، ظهور كثرت، انوار قاهره، بهمن يا صادر اول و اسطوره‌ها... كرده اند
خود روشنگر اين اصل است.» او سپس می‌افزاید: «هنگامى كه سرگرم پژوهش در حكمت
اشراق» بوده «بسا نكات مبهم در ترجمه سرودهاى زرتشت (گاثاها) را كه بسيار دشوار مى
نمود، به موجب اشاره‌ها و شرح هاى سهروردى در اين زمينه دريافته و كار ترجمه را
ميسر نمود.»
یکی از آثار هاشم رضی ترجمه فارسی كتاب «اوستا» است. كتابى كه روانشاد
موبد رستم شهزادى در پیش‌گفتار آن مى‌نويسد: «درود بر فروهر پاك انديشمندانى چون
ابوريحان بيرونى، سهروردى، ابراهيم پورداود، بهرام فره‌وشى و... كه براى شناساندن
فرهنگ اين مرزوبوم از هيچ كوششى دريغ نورزيدند. هاشم رضى نيز از جمله اين كسان
است؛ پژوهشگر خستگى‌ناپذيرى كه سال‌هاست سخنان اشوزرتشت را با ديده‌دل نگريسته و
با پيروى از پيام او كه «هردانايى بايد ديگران را از دانش خود بهره‌مند سازد» با
پژوهش و نوشته‌هاى خود راه را براى هر عاشق آيين و فرهنگ ايرانى هموار ساخته است.
باشد تا فرهنگ‌دوستان، سال‌هاى بسيار از قلم اين پژوهشگر ارجمند بهره‌مند شوند.»
بنیاد فرهنگی جمشید جاماسیان در برنامه‌ای هم‌زمان با برگزاری جشن
مهرگان سال ۱۳۹۴خورشیدی، بزرگداشتی برای استاد هاشم رضی برگزار کرد. در این
بزرگداشت پروفسور دکتر فریدون فضیلت با اشاره به کتاب‌های فراوان هاشم رضی به این
نکته اشاره کرد که نوشتن این کتاب‌ها به بیش از ۱۵۰ سال زمان نیاز دارد. وی یادآور
شد: تنها کتاب دانشنامه ایران باستان ایشان به کتاب‌هایی به حدود ۸ تا ۹ زبان
مختلف ارجاع شده است و نشان می‌دهد که ایشان در حدی این زبان‌ها را بلد بوده‌اند
که توانسته‌اند به آنها ارجاع دهند.
کتابشناسی هاشم رضی:
«حكمت خسرواني»، «آيين مهر(دوجلد)»، «دانشنامه ٥ جلدي ايران باستان»،
«تاريخ اديان (هفت جلد آن را منتشر شده است)»، «اديان بزرگ جهان»، «ونديداد
(ترجمه، شرح، واژه‌نامه در ٤ جلد)»، «اوستا: گاثاها، يسنا، يشت‌ها، ويسپرد و خرده
اوستا»، «گنجينه اوستا»، «تاريخ مطالعات دين‌هاي ايراني»، «خودآموز خط و زبان
اوستايي»، «آموزش خط میخی»، «دستور زبان اوستايي»، «فارسي باستان»، «آيين مغان:
آموزه‌ها و مراسم و باورهاي بنيادي، پژوهشي درباره دين‌هاي ايران باستان»،
«گاهشماري و جشن‌هاي ايران باستان»، «جشن‌های گاهنبار و فرودوگ»، «سوشیانت»، «ادبیات
سنتی زرتشتی»، «فرهنگ نامهای اوستا»(در 4 جلد)، «دين و فرهنگ ايراني پيش از عصر
زرتشت»، «جشن‌هاي آب: نوروز، سوابق تاريخي تا امروز، جشن‌تيرگان و آب پاشان،
آبريزگان همراه با گزارش‌هايي درباره آداب و رسوم ملي و ديني زرتشتيان»، «جشن‌هاي
آتش»، «زرتشت پيامبر ايران باستان»، «آيين زروانی»، «متون شرقی و سنتی زرتشتي»،
«تاريخ تمدن و زندگي مردم جهان»، «زرتشت در گاثاها (والتر هينتس)»، «آيين پر رمز و
راز ميترايي»، «معاد و آخرت‌شناسی»و ...
واپسین کتاب هاشم رضی؛ «تاریخ زرتشتیان ایران» عنوان دوم کتاب این
است: اوضاع سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی زرتشتیان در دورۀ قاجار
مهاجرت ایرانیان زرتشتی به هندوستان، تاریخ پارسیان از آغاز تا عصر
حاضر
این کتاب به تازگی در بیش از۹۰۰ رویه و با چاپ و صحافی بسیار نفیس از
سوی انتشارات بهجت روانه بازار کتاب شده است. کتاب با نام «مانک‌جی لیمجی هاتریا»
نوشته شده و پایۀ آن سرگذشت و نامه‌های زنده‌یاد «مانک‌جی» است.
کتاب هم‌چنین دربردارنده ترجمه کتاب «اظهار سیاحت ایران» نوشته مانک‌جی
و «قصه سنجان»؛ داستان مهاجرت زرتشتیان ایران به هند ـ سروده بهمن کیقباد ـ است.